Miejscowości, z których pochodzimy znacznie zmieniały się w czasie. Rozrastały i kurczyły w zależności od majętności ówczesnych włodarzy, wojen, pożarów czy też przynależności terytorialnej. Przyjmowały inne nazwy, a nawet zmieniały lokacje. Nie rzadko również znikały w zapomnieniu, zarastane przez lasy, zalewane przez rzeki, palone na wiór przez żywioły i wojska.
Nie inaczej było z Tomicami, które wielokrotnie zmieniały swoje granice i populację. Przełom XVIII i XIX wieku był zdecydowanie najciekawszym okresem w nazewnictwie wsi o Tomickich korzeniach. I nie chodzi tylko o dokumenty urzędowe, które częściowo zachowały się do dzisiaj w archiwach wielkopolskich i łódzkich ale też parafialne, uwzględniające urodzenia, małżeństwa i akty zgonów. Dlaczego? Dlatego, że znajduje się w nich szerszy obraz tego, jak ludność utożsamiała się z tym terenem, przypisując mu nieoficjalne nazwy, które znikały wraz z ludźmi, po których ślady w Puszczy Pyzdrskiej zaciera czas.
Jest to bardzo istotne właśnie przez okres, który mógł mi posłużyć do badań (XVII do XVIII wieku) i przyrost ludności w tamtym czasie spowodowany wcześniejszym napływem ludności olenderskiej, która często na danym jej prawie tworzyła swoje wsie w granicach już istniejących i zaczynała je nazywać. Mimo, że Olendrzy byli ewangelikami to w większości zasiedlanych przez nich wsi mieszkali również katolicy i stąd można dowiedzieć się nieco więcej na temat nazw jakimi się posługiwali i które pojawiają się w katolickich księgach parafialnych. Pamiątką, po dawnym zasięgu wsi Tomice, są dwa olenderskie cmentarze ewangelickie, które obecnie znajdują się w granicach innych miejscowości.
Tomice, Ciemierów
Obszar należący do właścicieli Tomic był zdecydowanie większy niż obecnie. Poza dzisiejszymi terenami wsi były to jeszcze rozległe łąki nad Prosną, które należą teraz do Lisewa, cała wieś Ciemierów i Kolonia Ciemierów aż pod Kolonię Janowską i granicą na kanale Bartosz oraz obecne Wierzchy. Tereny nad rzeką Prosną od zawsze nazywane były Górkami Tomickimi i kilkukrotnie oznaczone na starych mapach jako folwark. Zupełnie inaczej było z Ciemierowem. Ciemierów to jedna z dawnych posiadłości ziemskich rodu Tomickich herbu Drya/Dryja. Wiadomo, że w posiadaniu mieli co najmniej jeden dworek przed rokiem 1800. Stał w Tomicach na dzisiejszej ulicy Wodnej (później własność między innymi Gliszczyńskich herbu Gliszczyński/Jastrzębiec). Wieś w XVI wieku posiadał Jan Tomicki, a później Chryzostom Tomicki, od których wieś wzięła swą pierwszą nazwę – Tomice Nowe i z biegiem czasu zastępowaną nazwą Ciemierowo. Pochodziła ona od głębokiego rowu zwanego Ciemnym, który otaczał ówczesną osadę.
Na przełomie XVII i XVIII wieku 2 kilometry na północ od tej wsi osadzono rodziny olenderskie, a że teren ten należał jeszcze do Tomic, nazwano nowopowstałą wieś Tomickimi Holendrami/Tomickimi Starymi Olędrami (lokowane przed 1793 rokiem) i ta nazwa funkcjonowała dłużej niż Tomice Nowe, a na mapie pojawiła się na przykład w 1802 i 1827 roku w województwie Kaliskim. Nowi osadnicy na górce nieopodal obecnej drogi wojewódzkiej nr 442 utworzyli cmentarz ewangelicki. Co ciekawe, część tej osady znajdowała się także po prawej stronie drogi, gdzie obecnie osadnictwo jest zlokalizowane dalej na północ i wschód.
Mam podstawy sądzić, że w tamtych lasach mogą nadal znajdować się ślady sprzed ponad 200 lat. Do dzisiaj istnieje namacalny dowód połączenia tej części Tomic z jej olenderskim przyczółkiem. Od Tomic w środek lasu biegnie droga, która przecina Rów Młynikowski po jego dnie, dawniej wyłożonym sześciennymi kostkami betonowymi. Tuż obok znajduje się kładka pieszo/rowerowa znana od co najmniej 100 lat, jako „Parowek”. Droga ta była uwzględniana na mapach już przed 1800 rokiem.
Tomickie Olendry Nowe/ Tomickie Stare Olędry około 1824 roku zaczęła wypierać nowa nazwa osady – Stare Ciemierowskie Olendry (np. Jan Balicki, ur. 1924), a następnie w 1864 roku Ciemierowskie Holędry, aby obecnie stać się Kolonią Ciemierów. Należy przyjąć pewną poprawkę na nazwy używane przez mieszkańców i te urzędowe gdyż na przykład w spisie z 1827 r. wymienione są 3 wsie : Tomice ( 19 domów i 320 mieszkańców), Tomice Nowe (26 i 213), Tomice Stare (17 i 138 ), a nie ma śladu Tomickich Holendrów, które potwierdza mapa z tego samego roku.
Tomice, Wierzchy
W powstanie drugiej wsi Olenderskiej na dawnych terenach należących do Tomic była odpowiedzialna rodzina Sęp-Szarzyńskich. Z nadania utworzono na wschód od Tomic wieś na prawie olenderskim, którą nazywano Tomickimi Olendrami Nowymi i tam powstał także cmentarz. Kaplica według mojej wiedzy powstała później, już w Wierzchach. Skąd wiadomo, że to ta lokalizacja? Wiemy to z badań prowadzonych przez historyków i opisanych na przykład w publikacji „Osadnictwo olęderskie na terenie Wielkopolski” Radosława Jagieły i Mateusza Kapczyńskiego. Według mnie i wywiadu przeprowadzonego wśród starszych mieszkańców mogło być jednak nieco inaczej i wskazują na to nazwy. Obok siebie funkcjonowały różne ich kombinacje – Wierzchy Tomickie (np. Ludwik Baldyn ur. 1824), Wierzchy, Wierzchy Nowowiejskie (np. Wojciech Kaźmierczak, ur. 1926), Kolonia Nowowiejska, Tomickie Olendry Nowe, Nowotomickie Olędry i Holendry Wierzchy (Wierzchy Holendry). Na powyższej mapie z 1802 roku zachowała się ta ostatnia i zapewne bardzo szybko stała się oficjalną. W roku 1827 pojawiają się dwie nowe nazwy: Wierzchy Tomickie i Wierzchy Nowowiejskie, przy czym Wierzchy występują z nimi równolegle.
Wierzchy tradycyjnie dzielono też na Stare i Nowe. Stare leżą obecnie przy granicy z sołectwem Tomice, a Nowe po wschodniej stronie obecnej drogi powiatowej do Zagórowa. Uważam, że przez pewien okres Stare Wierzchy mogło być nazywane Tomickimi Olendrami Nowymi, a Wierzchy Nowe od razu przejęły nazwę Wierzchy. Ta droga powiatowa w świetle obecnych rozważań również ma kluczowe znaczenie, gdyż jej pierwotny przebieg był inny. Jeszcze w XVIII wieku była głównym traktem zagórowskim prowadzącym z Szymanowic, przez Tomice i Wierzchy do Zagórowa (dzisiaj droga powiatowa zaczyna się w Gizałkach). 29 kwietnia 1863 roku w Tomicach między ulicą Akacjową a Leśną, która była częścią tego traktumiała miejsce potyczka podczas Powstania Styczniowego między powstańcami, a moskalami (znaleziono nawet kule).
Z przymrużeniem oka
Niestety nie zachowało się wiele źródeł potwierdzających lub obalających zasięg terytorialny osad i wsi oraz potwierdzających ich nazwy. Często sami mieszkańcy nie mieli pojęcia, jak urzędowo nazywa się osada którą zamieszkują i posługiwali się nazwami, które odnosili do tego, co już było im znane. Mam nadzieję, że z biegiem czasu uda się uzupełnić wpis o nowe dane, które co jakiś czas pojawiają się w sieci oraz lokalnych archiwach.
