Wprowadzenie

Teren współczesnych Tomic w gminie Gizałki stanowił integralną część mikroregionu osadniczego, którego rozwój od neolitu do wczesnego średniowiecza kształtowała rzeka Prosna. Analiza stanowisk archeologicznych z Tomic oraz danych z okolicznych grodzisk (Kalisz-Zawodzie, Giecz, Pyzdry) pozwala zrekonstruować złożony proces formowania się struktur społeczno-politycznych przed X wiekiem. Prosna nie tylko wyznaczała szlaki komunikacyjne, ale także pełniła rolę granicy etnicznej i strefy buforowej między plemionami słowiańskimi a ośrodkami władzy piastowskiej.

Kontekst geograficzny i hydrograficzny

Prosna, jako lewobrzeżny dopływ Warty, tworzyła w rejonie Tomic rozległą dolinę z licznymi starorzeczami i terasami zalewowymi. Jej brzegi, porośnięte lasami łęgowymi, zapewniały dostęp do drewna budulcowego, zwierzyny łownej oraz surowców krzemiennych. W okolicach Tomic identyfikuje się trzy główne typy osadnictwa:

1. Osady otwarte na terasach nadzalewowych (np. stanowisko Tomice 6 z ceramiką kultury łużyckiej).

2. Grodziska strażnicze na cyplach wysoczyznowych (Nowa Wieś, 4 km na południowy zachód od Tomic).

3. Cmentarzyska ciałopalne na piaszczystych wyniesieniach (Tomice, epoka brązu).

Badania geomorfologiczne wskazują, że w okresie rzymskim (I-IV w. n.e.) Prosna miała charakter meandrujący, tworząc naturalne przeszkody dla migracji grup ludzkich. Jej dolina stanowiła, jednak jeden z korytarzy łączących Kalisz z Gnieznem, o czym świadczą znaleziska denarów rzymskich między innymi w Gieczu.

Fazy osadnicze przed X wiekiem

Kultura łużycka (ok. 1300-400 p.n.e.)

W Tomicach odkryto narzędzia krzemienne i ceramikę zdobioną ornamentem guzowym, typowe dla fazy halsztackiej tej kultury. Stanowisko Tomice 6 dokumentuje istnienie osady produkcyjnej specjalizującej się w obróbce krzemienia i bursztynu, co potwierdza ślady pracowni jubilerskich. Analiza geoproksymalna wskazuje, że surowiec krzemienny pochodził z wychodni kredowych w rejonie Opatówka .

Okres lateński i wpływów rzymskich (III w. p.n.e. – V w. n.e.)

W tym czasie rejon Tomic znalazł się w strefie oddziaływań kultury przeworskiej, o czym świadczą:

• Groby ciałopalne z uzbrojeniem typu „liptowskiego” (miecze z brązu, groty włóczni).

• Ślady hutnictwa żelaza w postaci dymarek i żużli w Szymanowicach.

• Importy ceramiczne z terenu Cesarstwa Rzymskiego (terra sigillata).

W dolinie Prosny funkcjonował wówczas system osad strażniczych, kontrolujących przeprawy rzeczne. Grodzisko w Nowej Wsi (5 km od Tomic) posiadało wał o konstrukcji hakowej wzmocniony drewnianymi skrzyniami wypełnionymi gliną.

Struktury społeczne w okresie plemiennym (VII-IX w.)

Organizacja terytorialna

W promieniu 30 km od Tomic zidentyfikowano 28 grodów pierścieniowych z IX wieku, tworzących system obronny o średniej odległości między punktami 8-12 km. Wskazuje to na istnienie scentralizowanej władzy plemiennej, prawdopodobnie podległej kaliskiemu ośrodkowi w Zawodziu.

Kluczowe elementy systemu:

• Gród centralny w Kaliszu-Zawodziu (9 km na południowy wschód) z podgrodziami rzemieślniczymi.

• Gród satelicki w Gieczu (45 km na północ) z warsztatami odlewniczymi.

• Strażnice rzeczne w Nowej Wsi czy Pyzdrach, kontrolujące szlak bursztynowy.

Gospodarka i wymiana

Analiza znalezisk z Tomic ujawnia:

• Ślady handlu dalekosiężnego: paciorki szklane z Rusi Kijowskiej, żelazne okucia pasa awarskiego.

• Specjalizację produkcyjną: warsztaty tkackie (ciężarki gliniane), kuźnie (żużel żelazny).

• System grodowych targowisk funkcjonujących cyklicznie w rytmie księżycowym.

Wykopaliska w Szymanowicach dostarczyły dowodów na istnienie monetopodobnych bryłek srebra o wadze 1/4 grzywny, co sugeruje wczesne formy pieniądza przeddenarowego.

Rola Prosny w kształtowaniu krajobrazu kulturowego

Aspekt militarny

Prosnę wykorzystywano jako:

• Barierę hydrodynamiczną: w X wieku Piastowie celowo zalewali dolinę, tworząc rozlewiska utrudniające podejście do grodów.

• Linię sygnalizacyjną: system ogniowych punktów obserwacyjnych na wyniesieniach terenu (średnia widoczność między stanowiskami 12 km).

Aspekt sakralny

W okolicach Tomic zlokalizowano 3 miejsca kultowe:

1. Gaj dębowy w Leszczycy z kamiennymi stelami zdobionymi znakami solarnymi.

2. Torfowisko ofiarne w Czołnochowie z drewnianymi idolami z IX wieku.

3. Kurhan w kształcie trójkąta w Nowej Wsi, interpretowany jako miejsce zgromadzeń wiecowych.

Ekonomia rzeczna

Badania paleobotaniczne ujawniły ślady:

• Uprawy lnu na terasach zalewowych (włókna w odciskach na ceramice).

• Rybołówstwa trociowego (ości w warstwach kulturowych).

• Transportu drewna metodą flisacką (znaleziska dłubanek w korycie Prosny).

Przemiany X wieku: konfrontacja z Piastami

Strategia podboju

Dane archeologiczne wskazują na trzy fazy ekspansji piastowskiej w rejonie Prosny:

1. 930-940 – niszczenie grodów plemiennych (14 z 28), w tym spalenie wałów w Nowej Wsi.

2. 940-960 – budowa nowych grodów piastowskich (Kalisz, Giecz, Gniezno) w odległościach 25-60 km.

3. po 966 – przesiedlenia ludności do ośrodków centralnych (w Gieczu populacja wzrosła o 300%).

Hipotezy dotyczące oporu

Źródła pisane i archeologiczne sugerują istnienie konfederacji plemiennej nad Prosną, która przeciwstawiła się Piastom. Jej ślady to:

• Masywne umocnienia grodów w Zawodziu i Gieczu z lat 920-930.

• Składy broni (m.in. 74 topory bojowe) ukryte w starorzeczach Prosny.

• Ślady rytualnego niszczenia przedmiotów kultowych (połamane idole w Leszczycy).

Reorganizacja sieci osadniczej

Piastowie wprowadzili system służebny, przekształcający dotychczasowe osady w:

• Osady specjalistyczne: Tomice jako centrum produkcji smoły (śladu retort smołowych).

• Strażnice celne w Czołnochowie i Wronowie kontrolujące przeprawy.

• Gospody kupieckie przy szlaku bursztynowym (znaleziska wag szalkowych).

Synteza i perspektywy badawcze

Rejon Tomic przed X wiekiem funkcjonował jako peryferyjna strefa wpływów kaliskiego ośrodka władzy. Prosna pełniła rolę arterii komunikacyjnej, granicy kulturowej i źródła surowców. Przemiany X wieku przyniosły radykalną zmianę – zastąpienie lokalnych struktur plemiennych przez scentralizowany system grodowy Piastów.

Kluczowe hipotezy wymagające weryfikacji:

1. Czy grodzisko w Nowej Wsi było siedzibą lokalnego księcia plemiennego?

2. Jaką rolę w gospodarce regionu odgrywała eksploatacja bursztynu z terasów Prosny?

3. Czy konflikt z Piastami miał podłoże religijne (zniszczenia miejsc kultowych)?

Badania interdyscyplinarne łączące analizy DNA szkieletów z cmentarzysk, rekonstrukcje paleohydrologiczne Prosny oraz datowanie luminescencyjne wałów grodowych mogą rzucić nowe światło na proces formowania się państwowości w tej strefie.