Reforma administracyjna z 1954 roku, która przekształciła polską administrację wiejską, przyniosła daleko idące konsekwencje dla wielu miejscowości. Jedną z nich była wieś Tomice, która w wyniku tej reformy utraciła 70 hektarów cennych łąk na rzecz nowo utworzonej gromady Ciemierów Kolonia w gminie Pyzdry. Ta decyzja, podjęta przez komunistyczne władze, miała trwały wpływ na rozwój lokalnej społeczności i do dziś budzi kontrowersje wśród mieszkańców.
Reforma administracyjna 1954 roku — narzędzie kontroli komunistycznej władzy
Ustawa z dnia 25 września 1954 roku o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych stanowiła przełomowy moment w historii polskiej administracji. Reforma ta, ogłoszona w Dzienniku Ustaw 29 września 1954 roku, była ostatnim elementem szerszego procesu przekształcania państwa polskiego na wzór sowiecki, który trwał od końca lat 40. XX wieku.
Oficjalnym powodem wprowadzenia reformy miało być zbliżenie organów władzy państwowej do ludności wiejskiej oraz włączenie chłopów do współrządzenia państwem. W rzeczywistości jednak chodziło o zwiększenie kontroli nad społecznościami wiejskimi poprzez rozbicie większych jednostek administracyjnych na mniejsze, łatwiejsze do nadzorowania gromady.
W skali całego kraju w miejsce dotychczasowych 3001 gmin powołano 8789 gromad, co oznaczało niemal trzykrotne zmniejszenie jednostek administracyjnych. Gromady były organizmami znacznie słabszymi gospodarczo i trudniejszymi do samodzielnego funkcjonowania, co zwiększało ich zależność od centralnej władzy państwowej.
Likwidacja gminy Szymanowice i jej konsekwencje
Wieś Tomice należała do gminy Szymanowice, która została zniesiona 29 września 1954 roku wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin. Gmina Szymanowice miała długą historię administracyjną — w okresie międzywojennym należała do powiatu słupeckiego w województwie łódzkim, a następnie od 1938 roku do województwa poznańskiego.
Według stanu z 1952 roku gmina Szymanowice składała się z 15 gromad, w tym Tomice i Tomice-Las. W spisie z 1827 roku wymienione były nawet trzy wsie o nazwie Tomice: Tomice (19 domów i 320 mieszkańców), Tomice Nowe (26 domów i 213 mieszkańców) oraz Tomice Stare (17 domów i 138 mieszkańców). Ta duża wieś miała w sumie 62 domy i 671 mieszkańców, co czyniło ją znaczącym ośrodkiem w regionie.
Likwidacja gminy Szymanowice oznaczała rozdrobnienie jej terytorium między różne nowo powstałe gromady. Większość obszaru wsi Tomice pozostała w granicach nowo utworzonej gromady, jednak znaczna część historycznych terenów została przekazana do innych jednostek administracyjnych.
Powstanie gromady Ciemierów przekształconej w gromadę Ciemierów Kolonia i transfer cennych łąk
Gromada Ciemierów Kolonia została utworzona z gromady Ciemierów jako jedna z 8759 gromad na obszarze Polski na mocy uchwały nr 42/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 5 października 1954 roku. W skład tej jednostki weszły obszary z różnych dotychczasowych gromad, co było typową praktyką podczas reformy 1954 roku.
Kluczowym elementem tej decyzji był transfer „70 ha łąk z dotychczasowej gromady Tomice ze zniesionej gminy Szymanowice w powiecie jarocińskim” do nowo powstałej gromady Ciemierów Kolonia. Wraz z utraconym terenem do gromady Ciemierów Kolonia włączono również miejscowość Górki Tomickie z dotychczasowej gromady Tomice.
Ta decyzja była szczególnie dotkliwa dla mieszkańców Tomic, ponieważ łąki stanowiły istotny element gospodarczy wsi. W regionie Wielkopolski łąki nad Prosną były cennym zasobem naturalnym, wykorzystywanym do wypasu zwierząt i pozyskiwania siana. Utrata tak znacznego obszaru oznaczała ograniczenie możliwości rozwoju gospodarczego miejscowości.
Historyczny kontekst i znaczenie utraconego obszaru
Tomice to miejscowość o bogatej historii, sięgającej XVI wieku, a pierwsze osadnictwo pojawiło się na jej terenach o wiele wcześniej. Wieś położona nad rzeką Prosną była ważnym ośrodkiem rolniczym, a jej mieszkańcy utrzymywali się głównie z rolnictwa. Łąki nad Prosną były szczególnie wartościowe ze względu na żyzną glebę i dostęp do wody, co czyniło je idealnym miejscem do hodowli zwierząt.
W XIX wieku tereny obecnych Tomic znajdowały się na granicy imperium rosyjskiego, co nadawało im strategiczne znaczenie. Miejscowość była też znana z działalności gospodarczej — funkcjonowały tu młyny (wodny i wiatrowy) oraz warsztaty kowalskie. Utrata części najlepszych gruntów rolnych oznaczała więc nie tylko straty materialne, ale też ograniczenie możliwości rozwoju gospodarczego społeczności.
Warto zauważyć, że część dawnych terenów Tomic znajdowała się także po stronie gminy Pyzdry. Ciemierów Kolonia to dawne Tomickie Holendry za sprawą majątków lokalnej szlachty.
Mechanizm podejmowania decyzji administracyjnych
Reforma z 1954 roku przewidywała, że wszelkie kompetencje do określania granic nowo tworzonych gromad oraz ich łączenia, tworzenia i likwidacji posiadały wojewódzkie rady narodowe. Decyzje te musiały być jednak zatwierdzane przez Radę Ministrów, co oznaczało centralną kontrolę nad procesem.
Artykuł 2 ustawy z 25 września 1954 roku stanowił, że „w skład gromady powinny wchodzić wsie, położone na terenie jednej gminy lub sąsiadujących ze sobą gmin, powiązane komunikacyjnie oraz posiadające wspólne urządzenia gospodarcze, kulturalne lub zdrowotne”. W praktyce tak szeroko sformułowany zapis pozwolił na bardzo dowolne tworzenie gromad, często wbrew logice gospodarczej czy interesom lokalnych społeczności.
W przypadku Tomic decyzja o przekazaniu łąk do gromady Ciemierów Kolonia była prawdopodobnie podyktowana chęcią utworzenia ekonomicznie żywotnej jednostki administracyjnej w rejonie Ciemierowa. Nie wzięto jednak pod uwagę historycznych powiązań tych terenów ze wsią Tomice ani ich znaczenia dla lokalnej społeczności.
Dalsze losy gromady Ciemierów Kolonia
Gromada Ciemierów Kolonia funkcjonowała przez stosunkowo krótki okres. 31 grudnia 1971 roku została zniesiona, a jej obszar włączono do gromady Pyzdry w tymże powiecie. To kolejna reorganizacja administracyjna, która utrwaliła podział terytorialny narzucony w 1954 roku.
Cały system gromad przetrwał do końca 1972 roku, kiedy to nastąpiła kolejna reforma wprowadzająca ponownie gminy. 1 stycznia 1973 roku w powiecie wrzesińskim utworzono gminę Pyzdry, która przejęła obszar dawnej gromady Pyzdry wraz z włączonymi wcześniej terenami gromady Ciemierów Kolonia.
W ten sposób utracone łąki, które pierwotnie należały do Tomic, ostatecznie znalazły się w granicach administracyjnych gminy Pyzdry. Ciemierów stał się sołectwem w tej gminie i pozostaje nim do dziś.
Współczesna sytuacja — trwałe konsekwencje decyzji z 1954 roku
Po transformacji ustrojowej 1989 roku i przywróceniu samorządu terytorialnego w Polsce nastąpiły znaczące zmiany w organizacji administracji publicznej. Reforma samorządowa z 1990 roku przywróciła gminy jako podstawowe jednostki samorządu terytorialnego, a w 1999 roku wprowadzono dwustopniowy samorząd terytorialny z powiatami i województwami.
Jednak pomimo głębokich przemian ustrojowych, korekty granic administracyjnych dokonane podczas reformy z 1954 roku nie zostały w większości cofnięte. Utracone przez Tomice tereny pozostały w granicach gminy Pyzdry. Współczesne Tomice należą do gminy Gizałki w powiecie pleszewskim województwa wielkopolskiego, podczas gdy Ciemierów pozostał w gminie Pyzdry w powiecie wrzesińskim tego samego województwa.
Ta sytuacja ma praktyczne konsekwencje dla mieszkańców obu miejscowości. Dawne łąki Tomic, obecnie znajdujące się w granicach gminy Pyzdry, są administrowane przez inne władze samorządowe, co utrudnia ewentualne wspólne przedsięwzięcia czy inwestycje. Mieszkańcy Tomic nie mają bezpośredniego wpływu na zagospodarowanie terenów, które historycznie należały do ich wsi.
Próby korekty granic i ich ograniczenia
Po 1989 roku w Polsce przeprowadzono szereg korekt granic administracyjnych, zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i wewnętrznym. Korekty granic z sąsiednimi krajami, choć dotyczyły zazwyczaj niewielkich obszarów, pokazywały, że zmiany terytorialne są możliwe.
Na poziomie lokalnym również zdarzały się korekty granic między gminami, jednak były one stosunkowo rzadkie i wymagały spełnienia określonych kryteriów prawnych oraz społecznych. Przede wszystkim musiały być uzasadnione względami gospodarczymi, komunikacyjnymi lub demograficznymi.
W przypadku utraconych przez Tomice ziem na rzecz Ciemierowa brak było wystarczającej presji społecznej lub ekonomicznej, aby dokonać korekty granic. Mieszkańcy Tomic stopniowo przystosowali się do nowej sytuacji, a władze samorządowe nie podejmowały inicjatyw zmierzających do przywrócenia historycznych granic.
Nauki z historii administracyjnych przemian
Historia utraty łąk przez Tomice na rzecz gromady Ciemierów Kolonia ilustruje szerszy problem arbitralnych decyzji administracyjnych podejmowanych bez uwzględnienia lokalnych uwarunkowań i tradycji historycznych. Reforma z 1954 roku, choć oficjalnie miała na celu poprawę administracji wiejskiej, w praktyce często prowadziła do rozerwania naturalnych powiązań gospodarczych i społecznych.
Przypadek Tomic pokazuje również, jak trwałe mogą być konsekwencje decyzji politycznych. Pomimo głębokiej transformacji ustrojowej, przywrócenia demokracji i samorządności, zmiany terytorialne dokonane w czasach PRL w większości pozostały niezmienione. To świadczy o tym, że zmiany administracyjne, nawet te wprowadzone w niedemokratyczny sposób, z czasem stają się faktem, do którego dostosowują się lokalne społeczności.
